بذر محصولات کشاورزی در انحصار شرکتهای چندملیتی
به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری فارس، طی سه دهه اخیر صنعت بذر دنیا تحول چشم‌گیری داشته و چالش‌های زیادی برای برخی از کشورها ایجاد کرده است. با این حال اهمیت صنعت بذر در خیلی از کشورها همچون، کشور ما به خوبی درک نشده است. برای درک بهتر این موضوع ضروری است، ابتدا ذینفعان اصلی تولید و تجارت بذر در دنیا شناسایی شده و روند تولید جهانی بذر بررسی شود.
وزن اقتصادی صنعت بذر در زنجیره کشاورزی- غذا (Agri-Food Chain)
صنعت جهانی بذر اغلب توسط چند شرکت خاص اداره می‌شود و شرکتهای غولپیکر چندملیتی، بازیگران اصلی بذر در دنیا هستند. بر اساس گزارشهای سال ۲۰۱۶ ارزش تجاری بذر در دنیا برابر با ۵/۴۸ میلیارد دلار آمریکا بوده که از این میزان مبلغ ۲۷ میلیارد دلار به ۱۰شرکت اول اختصاص داشت. بر این اساس بیش از ۵۵ درصد صنعت بذر جهان در اختیار ۱۰شرکت اول تولید بذر قرار دارد.
نمودار(۱) میزان فروش ۱۰شرکت اول بخش‌های مختلف زنجیره کشاورزی- غذایی شامل بذر، سموم کشاورزی؛ فرآوری غذا؛ نوشیدنی ها و تنباکو؛ توزیع مواد غذایی و دارو و سلامت را نشان می‌دهد. اگرچه سهم صنعت بذر نسبت به حوزه‌های دیگر کم است (حدود یک درصد از کل ارزش تجاری زنجیره کشاورزی- غذایی) اما با توجه به اینکه بذر پایه زنجیره کشاورزی- غذایی محسوب می‌شود، لذا این نهاده فناورانه یکی از مهمترین مؤلفه‌های امنیت غذایی است.
شرکتهای بذر غولپیکر و مبدأ آنها
حدود ۷۵۰۰ شرکت بذر در دنیا وجود دارد که بر اساس فعالیتشان به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ دسته اول، شرکتهایی که برگرفته از صنایع شیمیایی هستند. این شرکتها بزرگترین شرکتهای بذر دنیا بوده که دخالتهای نابرابر در اصلاح گیاهان و فعالیتهای بذر دارند.
دسته دوم، شرکتهای کوچک و متوسط بذر که طی چند دهه گذشته توانسته‌اند جای خود را در بین شرکتهای بزرگ حفظ کنند.
دسته سوم، شرکتهای بسیار کوچک که برای تولید بذر محصولات محلی تخصص یافته‌اند؛ این شرکتها برای شرکتهای بزرگ تولید کننده بذر ذرت، سویا و سبزیها جذاب نیستند. بر اساس میزان فروش سالیانه، یازده شرکت اصلی تولید بذر دنیا در سال ۲۰۱۶ به ترتیب شامل: Monsanto (آمریکا)، DuPont (آمریکا)، Syngenta (سوئیس)، Limagrain (فرانسه)، Dow (فرانسه)، KWS (آلمان)، Bayer (آلمان)، Dif Trifoliun (دانمارک)، Sakata (ژاپن)، Rijk Zwaan (هلند) و BASF (آلمان- دانمارک) هستند (نمودار۲).
در دهه ۱۹۹۰ چند شرکت مواد شیمیایی که آفتکش تولید می‌کردند، بخش تولید بذر را راه‌اندازی کرده و در این بخش سرمایه‌گذاری کردند. یکی از دلایل سرمایه‌گذاری در بخش بذر انتظار بازدهی بهتر بود. با توجه به اینکه هزینه های تحقیق و توسعه و ثبت یک آفتکش جدید بسیار بیشتر از تولید بذر بود لذا سرمایه‌گذاری برای تولید بذر افزایش یافت.
شرکتهای معروف به “شش بزرگ” (The Big Six)
پنج شرکت Monsanto (آمریکا)، DuPont (آمریکا)، Syngenta (سوئیس)، Dow (آمریکا) و Bayer (آلمان) به همراه شرکت BASF (آلمان) ( که در حال حاضر روی تولید بذر سرمایه‌گذاری می‌کند) معروف به گروه The Big Six «شش شرکت بزرگ» بزرگترین شرکتهای تجاری در زمینه تولید سموم و بذور کشاورزی هستند (نمودار۳).
شرکتهای Monsanto و DuPont بخش عمده فروش خود را به تولید بذر اختصاص داده‌اند، در حالی که شرکتهای Syngenta، Bayer، Dow و BASF عمدتاً آفت‌کش‌ها را به فروش می‌رسانند. برخی از این شرکتهای عضو «شش شرکت بزرگ» در بخش‌های مختلف صنایع شیمیایی غیر از بخش کشاورزی مانند دارو و بخش مواد شیمی پایه فعالیت میکنند. بنابراین، تعدادی از شرکتهای اصلی بذر فعالیتهای غیر از بذر دارند.
ترند شرکتهای تولید بذر
همان‌طور که در نمودار (۴) مشاهده می‌شود ترند ۵ شرکت اول تولید بذر طی ۲۰ سال اخیر به صورت معنی دار افزایش یافته است. افزایش قابل توجه ترند ۵ شرکت اول تولید بذر از سال ۲۰۰۰ بوده که مربوط به تولید بذور GM است.
در حدود دو دهه پیش اولین نسلهای بذور GM توسط شرکتهای غولپیکر بذر تولید شدند و به‌مرور طی یک دهه خود را در صنعت بذر دنیا جا انداختند به‌طوری که امروزه ۳۰ درصد از صنعت تجارت جهانی بذر به بذور GM اختصاص دارد. همچنین، افزایش با شیب زیاد، ترند ۵ شرکت بزرگ بذر در سال ۲۰۱۶، ناشی از ادغام شرکتها با یکدیگر است.
در سالهای ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ اغلب شرکتهای غولپیکر بذر به منظور تسلط بیشتر بر بازار جهانی بذر ادغام شدند. در سال ۲۰۱۵ شرکتهای Dow و DuPont-Pioneer باهم ترکیب شدند. در سال ۲۰۱۶ شرکت چینی ChemChina که یک شرکت مواد شیمیایی است شرکت Syngenta را با مبلغ ۴۳ میلیارد دلار خرید. همچنین، در سال ۲۰۱۶ شرکت Bayer آلمان شرکت Monsanto را با مبلغ ۶۶ میلیارد دلار خریداری کرد. با توجه به چند ملیتی بودن این شرکتها برخی معاملات بین شرکتهای فوق همچنان در حال انجام است. بنابراین، از سال ۲۰۱۷ به بعد چهار گروه بزرگ (The Big Four) شکل گرفت که در حال حاضر بیش از ۴۰ درصد تجارت جهانی بذر را در اختیار دارند (نمودار ۴).
ادغام شرکتهای تولید بذر
نمودار۴- ادغام شرکتهای تولید بذر و ایجاد گروه موسوم به The Big Four
جمع‌بندی
بخش عمده صنعت تولید و تجارت جهانی بذر در اختیار تعداد محدودی شرکت چندملیتی است. این شرکتها همواره به دنبال افزایش سهم خود از تجارت جهانی بذر هستند و برای رسیدن به این هدف از ابزارهای مختلفی استفاده میکنند.
شرکتهای فوق با جمع‌آوری بذرهای بومی مناطق مختلف دنیا، اقدام به اصلاح و تولید تجاری بذرهایی با عملکرد بالا میکنند. برخی از ارقام تولید شده این شرکتها آفتکش یا سوم مخصوصی نیاز دارد که خود شرکت سم مورد نظر را نیز تولید می‌کند. این شرکتها علاوه بر کسب درآمد کلان از محل فروش بذر و سموم شیمیایی، آسیبهای انسانی و زیست محیطی زیادی در کشورهای وارد کننده بذر، بر جای می‌گذارند. تولید رقم سویا با عملکرد بالا و مقاوم به علف‌کش رانداپ توسط شرکت مونسانتو یک مثال از این ادعا است.
در حالی که طبق گزارشهای آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (International Agency for Research on Cancer) مصرف سم رانداپ، سرطانزا است، ولی این شرکت به بهانه دست‌یابی کشاورز به عملکرد بالا بذر و سم رانداپ تولیدی خود را به فروش رسانده و علاوه بر کسب سود کلان تهدیدهای زیستی در کشورهای هدف برجای می‌گذارد. یکی دیگر از ابزارهای سلطه شرکتهای چندملیتی بر تجارت جهانی بذر، کنوانسیون بین‌المللی حمایت از ارقام جدید گیاهی (UPOV) است.
این کنوانسیون در سال ۱۹۶۱ تصویب و در سالهای ۱۹۷۸ و ۱۹۹۱ دچار تغییرات شد. اهداف اصلی کنوانسیون اعمال محدودیتهایی برای بذر خود مصرفی در مناطق مختلف دنیا، از بین بردن گونه‌های بومی کشورها به بهانه نداشتن استانداردهای لازم برای تولید، افزایش هزینه‌های واردکنندگان بذر و وابسته سازی بیش از پیش کشورها برای تأمین بذر مورد نیازشان است.
بنابراین، با توجه به اهمیت صنعت بذر در زنجیره غذایی-کشاورزی ضروری است علاوه بر حمایت از شرکتهای دانش بنیان این بخش جهت بازار رسانی دستاوردهای تحقیقاتی خود، آثار ثانویه مصرف هر یک از بذور GM و سموم شیمیایی بر سلامت جامعه و محیط زیست به دقت مورد بررسی قرارگیرد و در صورت مشاهده عدم سلامت، از واردات و مصرف در کشور جلوگیری کرد.
